د جرمني د ټاکنو سيستم

په جرمني کې څو ډوله ټاکنې تر سره کيږي: پارلماني ټاکنې، ايالتي ټاکنې، د ښارواليو ټاکنې او د اروپايي ټولنې ټاکنې.

• پارلماني ټاکنې (Bundestagswahl) هر څلور کاله وروسته ترسره کيږي. په پارلماني ټاکنو کې د پارلمان راتلونکي استازي ټاکل کيږي. دا استازي بيا کولای شي لومړۍ وزيره يا لومړی وزير وټاکي. 
• ايالتي ټاکنې (Landtagswahlen) هر پينځه کاله وروسته ترسره کيږي او د هر ايالت د ټاکنو وخت له نورو سره توپير لري. د ايالتونو د پارلمانونو نومونه هم يو له بله توپير لري. د بېلګې په ډول په هامبورګ او برېمن کې ورته (Bürgerschaft)، په برلين کې ورته (Abgeordnetenhaus) او په پاته نورو کې ورته (Landtag) وايي. 
• د ښارواليو په ټاکنو (Kommunalwahl) کې خلک د سيمه‌ييزو او ښاري شوراګانو لپاره خپل سياسي استازي، ښاروالان او د ښاري ناحيو مديران ټاکي. د اروپايي ټولنې د تابعيت لرونکي کولای شي په دې ټاکنو کې برخه واخلي.
• د اروپايي ټولنې په ټاکنو کې(Europawahl) د نورو وګړو په شان جرمنيان هم کولای شي د اروپايي پارلمان لپاره خپل استازي وټاکي. د اروپايي پارلمان لپاره ټاکنې هر پنځه کاله وروسته ترسره کيږي. په دې ټاکنو کې هر وګړی کولای شي يوازې يوه ګوند ته رايه ورکړي. 

له دې پرته د ناحيو د ادغام او مهاجرت شوراګانو (Integrations- und Migrationsbeiräte) ټاکنې هم شته. دا شوراګانې د هغو خلکو د ګټو استازیتوب کوي چې د کډوالۍ شاليد لري او د ښار یا ښارګوټي سیاست او ادارې ته د دوی غوښتنې رسوي. په ځینو ایالتونو کې، دا شوراګانې د هغو خلکو له خوا په مخامخ ډول ټاکل کيږي چې بهرنی تابعیت لري. په نورو ایالتونو کې بیا د مهاجرینو استازو یا سازمانونو لخوا د دې شوراګانو غړي ټاکل کيږي. په دې اړه نور مالومات د خپل ښار یا ښارګوټي له اړوند ادارې څخه ترلاسه کړئ.

په پارلماني ټاکنو  (Bundestagswahl) کې هر هغه څوک رايه ورکولای شي چې عمر يې له ۱۸ کالو لوړ وي او د جرمني تابعيت ولري. د جرمني د تابعيت په اړه نور مالومات زموږ په بل څپرکي کې ولولئ.

 په ايالتي ټاکنو  (Landtagswahlen) کې هر هغه څوک رايه ورکولای شي چې عمر يې له ۱۸ کالو لوړ وي او د جرمني تابعيت ولري. په بادن ورتمبرګ، برانډنبرګ، شلسويګ هولشټاين، برېمن، مکلېنبورګ پوفومرن او هامبورګ کې له ۱۶ کلنۍ پورته کسان رايه ورکولای شي. 

د ولسواليو په ټاکنو (Kommunalwahlen) د جرمني تابعيت لرونکي او د اروپايي ټولنې د غړو هېوادونو ټول هغه وګړي رايه ورکولای شي چې له درې مياشتو راهيسې په جرمني کې ژوند کوي. تر ټولو کم عمر له ايالت سره اړه لري. په زاکسن، زارلنډ، راين‌لندفالڅ، هېسن او بايرن کې يوازې له اتلس کلنۍ پورته کسان او په نورو ايالتونو کې له ۱۶ کلنۍ پورته کسان رايه ورکولای شي. 

د اروپايي ټولنې په ټاکنو کې د اروپايي ټولنې د غړو هېوادونو ټول هغه وګړي رايه ورکولای شي چې قانوني عمر ته رسېدلي وي. 

مهم: د رایې ورکولو لپاره، تاسې باید په ټاکنيز لړ (Wählerverzeichnis) کې ثبت شوي یاست. که تاسې خپل اصلي استوګنځی ثبت کړی وي، دا کار په اوتومات ډول ترسره کېږي. که تاسې د ټاکنو نیټې ته نږدې موده کې د اوسېدو ځای بدلوئ، نو باید د خپلې سیمې ادارې ته ورشئ او ځان په ټاکنيز لړ کې ثبت کړئ.

هر څوک چې د جرمني تابعيت ولري او عمر يې له ۱۸ کالو زيات وي؛ له کانديد کېدلو وروسته رايه ورکول کېدای شي. په هېسن کې ايالتي ټاکنې يوه استثنا لري: نوماند بايد ۲۱ کاله عمر پوره کړی وي.

په عموي ډول په جرمني کې ټاکنې د يوه‌نۍ يا يکشنبې په ورځ ترسره کيږي. د دې کار لامل دا دی چې په دې ورځ بازار تړلی او خلک وزګار وي او کولای شي په ټاکنو کې ګډون وکړي. البته مخکې له مخکې هم د پوسټ له لارې رايه ورکول کېدای شي. د دې کار لپاره بايد نوم ثبت شي. دا چې دا کار کله کيږي، د ټاکنو په خبرتياوو کې يې موندلای شئ، کومې چې له ټاکنو وړاندې هر رايه اچوونکي‌ ته د پوسټ له لارې راځي.

په پارلماني کې هر وګړی د ټاکنو لپاره دوې رايې لري: لومړۍ رايه (erste Stimme) د خپلې ټاکنيزې حوزې اړوند يوه مستقل يا ښايي ګوندي نوماند لپاره مخامخ (Direktwahl) کارول کيږي. دوهمه رايه (zweite Stimme) د يوه ګوند د ټاکلو لپاره کارول کيږي (Verhältniswahl). دوهمه رايه ځکه مهمه ګڼل کيږي چې په پارلمان کې د ګوندونو تر منځ د څوکيو په وېش کې پرېکړه‌کوونکی رول لوبوي. دې سيستم ته شخصي متناسب رايه ورکول (personalisierte Verhältniswahl) هم وايي.

مهم: د ټاکنو قانون د ۲۰۲۳ کال په مارچ کې اصلاح شو. د دې اصلاحاتو له مخې د بونډسټاګ د غړو شمېر تر ۶۳۰ پورې محدود شو. له همدې امله، په راتلونکي کې دا ممکنه ده چې ټول هغه مستقیم نوماندان چې په خپله ټاکنیزه حوزه کې يې تر ټولو زیاتې لومړنۍ رایې ترلاسه کړې وي، بونډسټاګ ته لار ونه مومي.

په ايالتي ټاکنو د هر ايالت ټاکنيز حق او د رايو شمېر توپير کوي. په‌ ډېرو ايالتونو کې لومړۍ او دوهمه رايه شته.

 د ولسواليو په ټاکنو کې هم د هر ايالت ټاکنيز سيستم او په دې توګه درايو شمېر توپير کوي. 

د اروپايي‌ ټولنې په ټاکنو کې بيا يوازې يوه رايه کارول کيږي او په وسيله يې يوه ګوند ته رايه ورکول کيږي. 

ټول رايه ورکوونکي له ټاکنو څلور تر شپږ اونۍ، خو لږ تر لږه درې اونۍ مخکې د پوست له لارې د رايه ورکولو د اړوند مرکز د پتې په اړه يوه ټاکنيزه خبرتيا (Wahlbenachrichtigung) تر لاسه کوي. د رايه ورکولو مرکزونه په موقت ډول په ښوونځيو او نورو عامه ودانيو کې جوړيږي. ټاکنيزې کوټنۍ يا غورفې په دې عمومي ځايونو کې ځای پر ځای کيږي. ټاکنيزو مرکزونو ته د ننوتلو پر مهال ټاکنيز مرستندويان ستاسې نوم، د پېژندنې کارت او درلېږل شوې ټاکنيزه خبرتيا غواړي څو د رايه اچوونکو په لست کې ستاسې نوم په نښه کړي. دا کار د دې لپاره کيږي چې د يوه کس له لوري د څو ځله رايه ورکولو مخنيوی وکړي.

 رايه ورکوونکو ته د رايه اچولو پاڼې ورکول کيږي او په ټاکل شوو کوټنيو کې د رايه ورکولو دواړه برخې ټېک‌مارک کوي. دا کوټنۍ خوندي دي او بل څوک نه پوهيږي چې چا، چا ته رايه ورکړه. له دې وروسته د رايه ورکولو پاڼه قات کيږي او په اړوند مهرولاک شوي (versiegelte Wahlurne) بکس کې اچول کيږي.

مهم: که د رايې ورکولو حق لرئ خو ټاکنيزه خبرتيا مو نه وي ترلاسه کړې، کولای شئ د خپلې سيمه په ښاروالۍ (Gemeinde oder Stadtverwaltung) کې پوښتنه وکړئ.

که د رايه‌اچونې په ورځ رايه نه شئ ورکولای، کولای شئ د غيابې رايه ورکولو غوښتنه وکړئ. وروسته بيا له ټاکنيزې خبرتيا سره دا پوستي رايې پاڼې ترلاسه کولای شئ. وروسته بيا په کور کې له ډکولو وروسته دا پاڼې بېرته د پوست له لارې لېږلی او يا خپله اړوند ادارې ته وروړلی شئ. د ټاکنيزې خبرتيا د پاڼې په شا کې د دې ډول رايه ورکولو يو فورم موندلای شئ. همدا شان د برېښناليک يا (QR-Code) له لارې هم د پوستي رايې د فورمو ترلاسه کولو غوښتنه کولای شئ. د پوستي رايې د څرنګوالي په اړه زموږ تشريحي ويډيو وګورئ.

سربیره پردې، وړ رایه ورکوونکي کولی شي د ټاکنو په ورځ هم خپله پوستي رایه ورکړي. د دې کار لپاره د ټاکنو له نیټې څخه دمخه د خپلې ښاروالۍ له مسؤلې ادارې څخه د پوسټ له لارې د رایې ورکولو اسناد ترلاسه کړئ او د ټاکنو په ورځ په مستقیم رايه ورکړئ.

که تاسوېد جرمني تابعیت لرئ او په بهر کې اوسئ او یا د لنډې مودې لپاره په بهر کې یاست، دا شونتيا لرئ چې د پارلماني ټاکنو لپاره رایه ورکړئ.

که په دایمي ډول په بهر کې اوسئ، نو دلاندې شرطونو په پوره کولو سره د رایې ورکولو وړتیا لرئ:

• که له څوارلس کلنۍ وروسته مو لږ تر لږه درې میاشتې په پرله‌پسې ډول په جرمني کې ژوند کړی وي. او په بهر کې د استوګنې مو له ۲۵  کالونو څخه زیات وخت نه وي شوی.

یا

• که د نورو دلیلونو له مخې په شخصي توګه بهر ياست. په دې کې ښايي هغه کسان شامل وي چې په بهر کې د جرمني لپاره کار کوي او یا بهر ژوند کوي او د کار لپاره له بهر څخه جرمني ته تګ راتګ کوي.

د رایې ورکولو لپاره، تاسو باید د رایه ورکونکو په نوملړ کې ځان ثبت کړئ. د نورو مالوماتو لپاره د فدرالي ټاکنو د مشرې وېبسایټ ته مراجعه وکړئ.

که  د ټاکنو پر مهال د لنډې مودې لپاره په بهر کې یاست:

که د لنډ مهال لپاره په بهر کې یاست، د بېلګې په توګه په رخصتیو کې، کولی شئ د لیک له لارې رایه ورکړئ. د لیک له لارې د رایې ورکولو په اړه نور مالومات پورته ولولئ.

په ټاکنو کې ډېرو مرستندويو لاسونو ته اړتيا ده. تاکنيز مرستندويان هغه کسان دي چې د رايه ورکولو حق لري او په رضاکارانه ډول د ټاکنو په تنظيم کې برخه اخلي. دوی د رايو پاڼې وېشي؛ ګوري چې رايه ورکوونکی سم ټاکنيز مرکز ته ورغلی که نه او له رايه اچونې وروسته رايې شمېري. که تاسې د رايه ورکولو حق لرئ؛ کولای شئ د رضاکار په توګه په خپله ښاروالۍ، د وګړو په لارښود دفتر يا ناحيه کې ځان ثبت کړئ.

په جرمني کې ټاکنې د دې قوانینو له مخې ترسره کیږي:

ټاکنې عمومي، مستقیمې، ازادې، مساوي او پټې دي. په تفصیل سره دا مانا لري:

• عمومي: ټول جرمنيان چې عمر يې له ۱۸کالو زيات وي، (د ښارواليو او ناحيو د ټاکنو لپاره په ځينو ايالتونو کې ۱۶ کاله) کولای شي رايه ورکړي او يا رايه ترلاسه کړي.
• مخامخ: د پارلمان استازي مخامخ او يا د امريکا د کالج د ټاکنيز سيستم په شان د ګوندونو له لارې ټاکل کيږي.
• آزاد: رايه ورکول په خپله خوښه دي. هېڅوک په زور رايه ورکولو ته نه اړ کيږي.
• مساوي: د هر چا رايه له بل سره مساوي شمېرل کيږي.
• سري يا پټ: له ټاکنو وروسته يوازې عمومي پايلې اعلانيږي. د هر يوه رايه ورکوونکي شخصي ټاکنه پټه ساتل کيږي.

واړه ګوندونه هم د خپلو رايو په تناسب په پارلمان کې ګډون لري. هر ګوند بايد لږ تر لږه پينځه فيصده رايې او يا درې مخامخ ټاکل شوي استازي ولري څو پارلمان ته لاره پيدا کړي. دا حد (Fünf-Prozent-Hürde) په پارلمان کې د ډېرو وړو ګوندونو او له کبله يې په وړو ډلګيو د ټوټه کېدو د مخنيوي په پار وضع شوی دی.

په جرمني کې د ځانګړي ټاکنيز سيستم له کبله ډېر وخت د يوه ګوند لپاره سخته ده چې په يوازې ځان حکومت جوړ کړي. د دې کار لپاره هر ګوند له ۵۰ په سلو کې زياتو رايو ته اړتيا لري. ځکه نو د حکومت جوړولو لپاره د ګوندونو ایتلاف (Koalitionsregierung) جوړيږي. ایتلافونه له دوو يا زياتو ګوندونو څخه جوړيږي او په ګډه د هېواد د حکومتي چارو واګې په لاس کې اخلي. له همدې کبله ځينې وخت له ټاکنو وړاندې د ایتلافونو جوړولو لپاره د ګوندونو تر منځ خبرې اترې کيږي.

په هرو ټاکنو کې د رايه‌اچوونکو د ګډون شمېرې په ډاګه کيږي. دا د هغو رايه ورکوونکو سلنه ده چې د رايه ورکولو حق لري او په ټاکنو کې يې ګډون کړی وي. په جرمني کې په نسبي ډول د پارلماني ټاکنو د ګډونوالو شمېر لوړ دی. په اويايمو کلونو کې دا اندازه له ۹۰ په سلو کې لوړه وه. په ۱۹۹۰ کال کې د جرمني له يوځای کېدو ورسته ا۸۰ په سلو کې وګړو په ټاکنو کې ګډون کړی و. د ۲۰۱۷ کال په ټاکنو کې د قانوني رايه اچوونکو له ډلې ۷۶٫۲ په سلو کې کسانو ګډون کړی و. 

هغه کسان چې د جرمني يا اروپايي ټولنې په ټاکنو کې رايه نه شي ورکولای؛ بيا هم د سياسي فعاليت لپاره ځينې نورې لارې موندلای شي.

- د بېلګې په ډول کولای شئ د وګړو په نوښتيزه ډله (Bürgerinitiative) کې ګډون وکړئ. په دې ډله کې د يوه واټ د رغېدنې يا پارک د ساتنې په شان فعاليتونو کې ونډه اخستلای شي.کله چې ستونزه حل شي؛ ټولنه هم منحليږي.

- که غواړئ په اوږدمهاله سياسي فعاليتونو کې ونډه ولرئ؛ د د بېلګې په ډول د چاپېريال ساتنې په شان د يوې ځانګړې موضوع په اړه د ټولنې (Interessenverband) بنسټ اېښودل ښايي يوه ټاکنه وي.

- همدا شان کولای شئ د جرمني د يوه سياسي ګوند غړيتوب واخلئ او يا د ګوند تر چتر لاندې يو فرعي سازمان جوړ کړئ. په ښارواليو کې هم د مهاجرينو د سازمان Migrantenorganisationen يا د يوځای کېدنې شورا Integrationsbeiräten په شان بنسټونو سره په ګډه کار کولای شئ. په دې اړه زيات مالومات زموږ په بل څپرکي (سياسي ګوندونه) کې هم موندلای شئ.